گام غيرقابل بازگشت براي هشدار به امريكا

محمدحسين لطف‌الهي

خبرگزاري رويترز روز سه‌شنبه به نقل از آژانس بين‌المللي انرژي اتمي گزارش داد كه ايران قصد دارد به توليد اورانيوم فلزي غني شده تا 20 درصد بپردازد؛ موضوعي كه ساعتي بعد از سوي نماينده دايم ايران در آژانس تأييد و با واكنش ايالات متحده و كشورهاي اروپايي روبرو شد.

دور ششم مذاكرات هسته‌اي ميان ايران، كشورهاي 1+4 و ايالات متحده كه از 22 خرداد آغاز شده و تا 30 خرداد ادامه داشت، در شرايطي پايان يافت كه انتظار مي‌رفت پس از عزيمت هيات‌هاي مذاكره‌كننده به پايتخت‌ها و اتخاذ تصميمات سياسي لازم، دور هفتم گفت‌وگوها براي احياي برنامه جامع اقدام مشترك خيلي زود آغاز شود. با اين حال، پس از گذشته بيش از دو هفته از پايان دور ششم، روند اتفاقات به سمتي پيش رفت كه نه‌تنها تاريخي براي آغاز دور هفتم گفت‌وگوها تعيين نشد بلكه به نظر مي‌رسد حل و فصل مساله پيچيده‌تر از قبل شده است.
رويترز و وال‌استريت ژورنال روز سه‌شنبه به نقل از منابع خبري خود اعلام كردند كه رافائل ماريانو گروسي مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي طي گزارشي به شوراي حكام آژانس اطلاع داده است كه ايران مي‌خواهد با استفاده از اورانيوم 20 درصدي توليد داخل اقدام به تأمين سوخت مورد نياز رآكتور تحقيقاتي تهران كند. لارنس نورمن خبرنگار وال‌استريت ژورنال در اروپا، طي پيامي در حساب كاربري رسمي خود در توييتر به نقل از آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نوشت: «ايران به آژانس اطلاع داده است كه اورانيوم غني‌شده تا سطح 20 درصد به آزمايشگاه تحقيق و توسعه كارخانه توليد سوخت هسته‌اي اصفهان منتقل و در آنجا تبديل به UF4 و سپس اورانيوم فلزي با غناي 20 درصد مي‌شود و سپس براي توليد سوخت مورد نياز رأكتور تهران مورد استفاده قرار مي‌گيرد.»
ساعاتي بعد از انتشار اين گزارش‌ها، كاظم غريب‌آبادي، سفير و نماينده دايم ايران نزد سازمان‌هاي بين‌المللي در وين و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تصميم ايران در خصوص ساخت يك صفحه سوخت جديد با استفاده از اورانيوم غني شده ۲۰ درصد را تأييد كرد. او گفت: «برنامه سازمان انرژي اتمي براي توليد يك صفحه سوخت سيليسايد براي استفاده در رآكتور تهران، ۹ روز قبل به اطلاع آژانس رسيد و بلافاصله امور عملياتي آن آغاز شد. به گفته غريب‌آبادي، سوخت سيليسايد، نوعي مدرن از سوخت هسته‌اي است كه فناوري آن صرفا در اختيار تعداد انگشت‌شماري از كشورهاست. نماينده ايران در آژانس، با بيان اينكه فعاليت تحقيق و توسعه در اين خصوص با اورانيوم طبيعي حدود سه ماه قبل شروع شده بود، گفت: «در فرآيند جديد، يك صفحه سوخت جديد با استفاده از اورانيوم غني شده ۲۰ درصد توليد مي‌شود.»
ايالات متحده اقدام تهران را «يك گام ناگوار به عقب» خوانده و رويترز به نقل از مقامات اروپايي و امريكايي نوشته است كه اين اقدام، مذاكرات غيرمستقيم تهران و واشنگتن براي بازگشت به توافق هسته‌اي را «پيچيده‌تر» كرده و مي‌تواند آسيبي جدي به اين مذاكرات وارد كند. ند پرايس، سخنگوي وزارت خارجه امريكا روز گذشته در اين باره گفت: «نگران‌كننده است كه ايران تصميم گرفته عدم پايبندي به تعهداتش در توافق هسته‌اي را افزايش دهد، آن هم با آزمايش‌هايي كه براي تحقيقات در زمينه سلاح هسته‌اي ارزش دارند.» او افزود ايالات متحده همچنان از ايران مي‌خواهد تا از سياست «سوق دادن مذاكرات به لبه پرتگاه» دست بردارد و براي پايان دادن به تلاشي كه در ماه آوريل آغاز شده و احياي توافق هسته‌اي را دنبال مي‌كند و براي گفت‌وگوهايي واقعي به وين بازگردد.»
وزراي خارجه سه كشور اروپايي نيز در بيانيه‌اي مشترك به تصميم تهران مبني بر توليد اورانيوم فلزي غني شده تا 20 درصد واكنش نشان دادند. در اين بيانيه آمده است كه «ما وزراي امور خارجه دولت‌هاي فرانسه، آلمان و بريتانيا با نگراني عميق يادآور مي‌شويم كه ايران گام‌هايي را در راستاي توليد فلز اورانيوم غني‌سازي‌شده برداشته است، اين يك نقض جدي تعهدات ايران ذيل برجام است. ايران هيچ نياز غيرنظامي معتبري براي تحقيق و توسعه درباره فلز اورانيوم و توليد آن‌كه گامي كليدي براي توسعه سلاح هسته‌اي است، ندارد.» آنها در ادامه تأكيد كردند «ما قويا از ايران مي‌خواهيم كه همه فعاليت‌هاي مغاير با برجام را فورا متوقف كند و به مذاكرات وين بازگردد؛ با اين نگرش كه مذاكرات بايد زودتر به نتيجه برسد. ما بارها تأكيد كرده‌ايم كه گذر زمان به‌نفع هيچ‌يك از طرف‌ها نيست. ايران با گام‌هاي اخير خود، شانس دستيابي به يك نتيجه موفقيت‌آميز در مذاكرات وين را علي‌رغم پيشرفت‌هايي كه طي 6 دور مذاكرات حاصل شده است، تهديد مي‌كند.» روسيه موضعي متفاوت با ايالات متحده و تروييكاي اروپايي دارد. ميخاييل اوليانوف سه‌شنبه شب در توييتر ضمن انتقاد از تداوم اجراي سياست فشار حداكثري دولت ترامپ از سوي جو بايدن، رييس‌جمهور دموكرات امريكا تصريح كرد كه «تنها راه براي خروج از اين دور باطل، از سرگيري مذاكرات وين بدون تأخير و احياي كامل برجام است.»
نسبت توليد اورانيوم با زمان گريز هسته‌اي
اريك بروئر، تحليلگر مسائل هسته‌اي در مركز بررسي‌هاي استراتژيك و مطالعات بين‌المللي توليد فلز اورانيوم غني شده تا 20 درصد را اقدامي «بد» دانسته اما اين سوال را مطرح كرده كه آيا اين اقدام با كاهش ذخاير اورانيوم غني شده 20 درصدي ايران مي‌تواند به افزايش زمان گريز هسته‌اي منجر شود؟
اغلب كارشناسان تأثير اين موضوع روي افزايش زمان گريز هسته‌اي را ناچيز ارزيابي كرده و در مقابل معتقدند كسب تجربه توليد فلز اورانيوم از سوي ايران خود مي‌تواند عاملي موثر در كاهش زمان گريز هسته‌اي باشد. اولي هينون، از مسوولان سابق آژانس بين‌المللي انرژي اتمي كه اكنون از مشاوران گروه ضد ايراني بنياد دفاع از دموكراسي‌ها به حساب مي‌آيد، مي‌گويد «اين نتيجه‌گيري كه بگوييم با توليد فلز اورانيوم زمان گريز هسته‌اي ايران افزايش يابد، يك نتيجه‌گيري معتبر نيست. براي مدتي اين ذخاير كاهش خواهند يافت اما اولا كسب تجربه در ساخت فلز اورانيوم و دوما محدود بودن حجم ذخايري كه در اين راستا مصرف خواهد شد باعث مي‌شود مساله تغيير كند.»
كلسي داون‌پورت از كارشناسان خلع‌سلاح نيز نگاه مشابهي دارد. او در اين خصوص مي‌نويسد: «اين اقدام ميزان ذخاير اورانيوم غني شده ايران را كاهش مي‌دهد اما اين تنها يك مزيت كوتاه‌مدت است و غيردورانديشانه است.» به نوشته او، توليد فلز اورانيوم نقض توافق هسته‌اي سال 2015 است و ايران از طريق طي كردن فرآيند ساخت آن دانشي را كسب خواهد كرد كه بازگشت‌ناپذير است. او در اين زمينه دولت بايدن را مقصر مي‌داند: «جاي تأسف است كه دولت بايدن حاضر نشده معافيت‌هايي كه براي فعاليت‌هاي صلح آميز هسته‌اي ذيل توافق برجام، نظير تأمين سوخت مورد نياز راكتور تحقيقاتي تهران وضع شده بود و ترامپ آنها را لغو كرد دوباره برقرار كند. در صورتي كه اين معافيت‌ها اعطا مي‌شد، توجيه اقدام اخير از سوي تهران به عنوان اقدامي لازم بسيار سخت‌تر مي‌شد.» داون پورت همچنين با ابراز تأسف در خصوص تداوم روند كاهش تعهدات از سوي تهران نوشته است كه «نقض بيشتر توافق هسته‌اي از سوي تهران باعث طولاني‌تر شدن روند مذاكرات وين و افزايش احتمال به نتيجه رسيدن آن مي‌شود.» هنري رم، تحليلگر ارشد گروه اوراسيا با اشاره به اين موضوع مي‌گويد «پيشرفت‌هاي هسته‌اي ايران مي‌تواند احياي جدول زمان بندي يك‌ساله گريز هسته‌اي را دشوار‌تر كرده و امريكا را به طرح درخواست‌هايي فني وا دارد كه احتمالا تهران تمايلي به اجراي آنها نخواهد داشت.»
احياي برجام؛ ماموريت غيرممكن؟
همزمان با اين تحولات نشانه‌ها در تهران حكايت از آن دارند كه احياي توافق هرچند محتمل است اما اختلاف نظرهاي جدي در داخل و روند تصميم‌گيري‌ها مي‌تواند شرايط را تغيير دهد. حسن روحاني، رييس‌جمهور ايران روز چهارشنبه در جلسه هيأت دولت گفت: «ما در جنگ اقتصادي پيروز شديم و فقط تحريم باقي‌مانده كه آن هم دست خودمان است و مي‌توانيم همين هفته تصميم بگيريم كه آن را تمام كنيم يا مي‌توانيم تصميم بگيريم كه ماه‌ها ادامه پيدا كند كه اين بحث ديگري است.»
جاويد قربان اوغلي، ديپلمات سابق روز دوشنبه به «اعتماد» گفته بود كه «پرونده هسته‌اي به يك شكلي از اختيار وزارت خارجه خارج شده و هر چند نه به صورت رسمي اما در عمل شوراي عالي امنيت ملي تصميم‌گير اصلي است. كميته‌اي هم كه براي تطبيق برجام با توافق وين مشخص شده، ديدگاه‌هاي متفاوتي نسبت به وزارت خارجه دارد و اعضاي آن نظير دو نفري كه از مجلس مي‌آيند از مخالفان توافق هسته‌اي بوده‌اند.» به گفته او، « آقاي عراقچي، به عنوان رييس هيات مذاكره كننده ايراني به‌شدت در داخل تحت فشار است و پس از انتخابات و پيروزي جرياني با نگاهي مشخص، اين فشارها تشديد شده است.» با توجه به فاصله كوتاه تا زمان تغيير دولت در ايران و مشكلات موجود در مذاكرات از جمله تصميم اخير در خصوص توليد فلز اورانيوم كه احتمالا بر پيچيده‌تر شدن گفت‌وگوها موثر باشد، به نظر مي‌رسد احياي برجام دست كم تا پايان دولت حسن روحاني، كاري بسيار سخت باشد.